.png)
Της Νάγιας Ρουπίνα
Υπόθεση - ShuriyyaZeynalov v. Azerbaijan -
Στρασβούργο, 10 Σεπτεμβρίου 2020
Ο αιτών, Shuriyya Mahmudoglu Zeynalov υποστήριξε ότι ο γιος του, Turaj Zeynalov, πέθανε κατά τη διάρκεια κράτησής του από πράκτορες της Αυτόνομης Δημοκρατίας του Nakhchivan, ενός ανεξάρτητου τμήματος της Δημοκρατίας του Αζερμπαϊτζάν. Κατέθεσε πως οι αρχές απέτυχαν να διεξαγάγουν μια αποτελεσματική έρευνα σχετικά με τον θάνατό του παραβιάζοντας τα άρθρα 2 και 3 της ΕΣΔΑ, τα οποία αφορούν στον σεβασμό του δικαιώματος στη ζωή και στην απαγόρευση των βασανιστηρίων.
Πραγματικά Περιστατικά
Ο γιος του αιτούντος, TurajZeynalov (T.Z.), γεννηθείς το 1980, εργαζόταν ως οδηγός στο Διεθνές Αεροδρόμιο του Nakhchivan κατά τον χρόνο τέλεσης των γεγονότων.
Στις 24 Αυγούστου 2011 κλήθηκε από την κυβέρνηση με σκοπό να καταθέσει ως μάρτυρας. Την ίδια ημέρα, μετά το πέρας της ανάκρισης συνελήφθη ως ύποπτος και του επετράπη να ενημερώσει τους οικείους του. Έπειτα, πραγματοποιήθηκε και πάλι ανάκριση, αυτήν την φορά όμως με την αντιμετώπιση του Τ.Ζ. ως υπόπτου συνοδεία δικηγόρου ορισμένου απ΄την Πολιτεία.
Στις 26 Αυγούστου 2011 κατηγορήθηκε για την εγκληματική πράξη της εσχάτης προδοσίας σύμφωνα με το άρθρο 274 του Ποινικού Κώδικα και τελέσθηκε εκ νέου ανάκριση σε βάρος του, αυτή τη φορά με την ιδιότητά του ως κατηγορουμένου για συνεργασία με την υπηρεσία πληροφοριών της Ιρακινής Κυβέρνησης.
Στις 28 Αυγούστου 2011 ο Τ.Ζ. αισθάνθηκε ξαφνικά άρρωστος και κλήθηκε ασθενοφόρο. Του παρασχέθηκαν οι πρώτες βοήθειες αλλά η κατάσταση της υγείας του εξακολούθησε να χειροτερεύει και μεταφέρθηκε στο νοσοκομείο. Απεβίωσε κατά τη μεταφορά του και η οικογένειά του ενημερώθηκε αμέσως για το συμβάν.
Μετά τον θάνατο του Τ.Ζ., δόθηκε από μέλη της οικογένειας βιντεοσκοπημένο οπτικό υλικό στα ΜΜΕ, στο οποίο απεικονίζεται το σώμα του αποβιώσαντος πριν την κηδεία να φέρει μώλωπες στους ώμους, τους αγκώνες, τα γόνατα και τους γλουτούς. Αρκετοί όγκοι σε ποικίλα μέρη του σώματος ήταν επίσης ορατοί. Το γεγονός σχολιάσθηκε ευρέως από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.
Ωστόσο, μερικές ώρες μετά τον θάνατο του Τ.Ζ. διατάχθηκε από την Κυβέρνηση ιατροδικαστική εξέταση και στις 5 Σεπτεμβρίου του 2011 ο ειδικός απεφάνθη πως αιτία θανάτου κρίθηκε η πνευμονική εμβολή, ως απόρροια αγγειακής θρόμβωσης. Ακόμη, δεν εντοπίσθηκαν ίχνη τραυματισμού ή βλάβης στο σώμα του θανόντος, αλλά παρατηρήθηκαν 7 όγκοι σε πολλαπλά σημεία του εξαιτίας καρκίνου του δέρματος, στοιχείο που αποκάλυψαν η γυναίκα και οι δύο αδερφοί του.
Κατά το έτος 2011 η οικογένεια του Τ.Ζ. ζήτησε την έρευνα των περιστάσεων υπό τις οποίες αυτός κατέληξε.
Όμως, στις 19 Δεκεμβρίου 2011, ο δικηγόρος της οικογένειας ανέφερε πως τα μέλη της δεν έχουν ενημερωθεί για οποιαδήποτε έρευνα σχετική με τον θάνατο του Τ.Ζ. και δεν έχουν λάβει κανένα παρόμοιο έγγραφο.
Ο ερευνητής του Υπουργείου Εθνικής Ασφάλειας κατηγόρησε τον δικηγόρο για δυσφήμηση χωρίς να απαντάει ουσιαστικά στα αιτήματά του.
Ο δικηγόρος κατέθεσε με τη σειρά του αιτήσεις στο Περιφερειακό Δικαστήριο του Sabail και στο Διοικητικό Οικονομικό Δικαστήριο, οι οποίες απορρίφθηκαν λόγω έλλειψης δικαιοδοσίας.
Στις 18 Ιουλίου 2018, η Επιτροπή για την Αποτροπή Βασανισμού και Απάνθρωπης Μεταχείρισης και Τιμωρίας, κοινοποίησε λεπτομερή αναφορά σχετικά με την πλημμελή και σε ορισμένα σημεία εσφαλμένη ιατροδικαστική έρευνα που διεξάχθηκε για τον θάνατο του Τ.Ζ.
Τελικά, το Δικαστήριο αποδέχθηκε την προσφυγή του αιτούντος, δηλαδή του πατέρα του αποβιώσαντος, με την αιτιολογία ότι έχουν εξαντληθεί τα ένδικα μέσα κι έκρινε πως τα ανακύπτοντα ζητήματα που τίθενται αφορούν στα άρθρα 2 και 3 της ΕΣΔΑ, καθώς αφενός ο αιτών ισχυρίζεται πως εξαιτίας της παράβασής τους πέθανε ο γιος του, αφετέρου η κυβέρνηση υποστηρίζει πως αυτά έγιναν σεβαστά και πως ο θάνατος του Τ.Ζ. οφείλεται σε πνευμονική εμβολή.
Για τη διαμόρφωση ολοκληρωμένης άποψης, αναγκαία κρίνεται σε πρώτο επίπεδο η θεωρητική προσέγγιση των άρθρων αυτών, πάνω στα οποία στηρίζεται όλη η υπόθεση και η δικαστική απόφαση.
Νομικό Πλαίσιο
Άρθρο 2 Το δικαίωμα στη ζωή
1. Το δικαίωμα εκάστου προσώπου εις την ζωήν προστατεύεται υπό του νόμου. Εις ουδένα δύναται να επιβληθή εκ προθέσεως θάνατος, ειμή εις εκτέλεσιν θανατικής ποινής εκδιδομένης υπό δικαστηρίου εν περιπτώσει αδικήματος τιμωρουμένου υπό του νόμου δια της ποινής ταύτης.
2. Ο θάνατος δεν θεωρείται ως επιβαλλόμενος κατά παράβασιν του άρθρου τούτου, εις ας περιπτώσεις θα επήρχετο συνεπεία χρήσεως βίας καταστάσης απολύτως αναγκαίας :
* [ακριβέστερα: της υπεροχής]
α. δια την υπεράσπισιν οιουδήποτε προσώπου κατά παρανόμου βίας.
β. δια την πραγματοποίησιννομίμου συλλήψεως ή προς παρεμπόδισιν αποδράσεως προσώπου νομίμως κρατουμένου.
γ. δια την καταστολήν, συμφώνως τω νόμω, στάσεως ή ανταρσίας.
Το άρθρο 2 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου συνιστά τη θετική υποχρέωση του κράτους για την προστασία του θεμελιωδέστερου δικαιώματος του ανθρώπου, του δικαιώματος στη ζωή. Αφενός, η αποτυχία εκπλήρωσης της θετικής υποχρέωσης και κατ΄ επέκταση προστασίας της ανθρώπινης ζωής συνίσταται σε παράλειψη ή ανεπαρκή δράση εκ μέρους του κράτους. Κάτι τέτοιο μπορεί να εκδηλώνεται με την αμελή δράση των κυβερνητικών πρακτόρων ή την υπαίτια πρόκληση βλάβης από αυτούς.
Αφετέρου, η προάσπιση του δικαιώματος διασφαλίζεται με την αποτροπή της διακινδύνευσης της ανθρώπινης ζωής ή- αν ο κίνδυνος έχει ήδη επέλθει- και με την επιπρόσθετη προϋπόθεση ότι δεν έχει αποβεί μοιραίος, με την αποφυγή της περαιτέρω βλάβης.1
Ωστόσο, αν η ζωή έχει ήδη απολεσθεί, το κράτος οφείλει να εξακριβώσει τις συνθήκες υπό τις οποίες αυτό συνέβη, με σκοπό την ταυτοποίηση και την καταδίκη των υπεύθυνων. Ο υποχρεωτικός χαρακτήρας πραγματοποίησης της έρευνας απορρέει από το εκάστοτε έναυσμα, το οποίο μπορεί να συνιστά ο θάνατος κάποιου πολίτη υπό αθέμιτες ή αμφισβητούμενεςσυνθήκες. Αναλυτικότερα, η προβλεπόμενη διαδικασία περιλαμβάνει την προσέγγιση και ασφάλιση του τόπου θανάτου από τις κρατικές δυνάμεις,καθώς επίσης τη συλλογή γραπτών αποδεικτικών στοιχείων και μαρτυρικών καταθέσεων, με σκοπό τη διαλεύκανση των περιστάσεων του εγκλήματος. Ακόμη, αναπόσπαστο στοιχείο της έρευνας κρίνεται η ιατροδικαστική εξέταση του θύματος, η οποία θα συνδράμει επιπλέον στην εξακρίβωση του φονικού όπλου και της ταυτότητας του δράστη. Η ευθύνη του είναι ποινική, ιδίως σε περιπτώσεις δόλιας αφαίρεσης της ζωής, αλλά δεν αποκλείονται και αστικές, πειθαρχικές ή διοικητικές κυρώσεις. 2
Έπειτα, η έρευνα απαιτείται να διεξάγεται άμεσα και αμερόληπτα και τα αποτελέσματά της πρέπει να γνωστοποιούνται στο κοινό. Συγκεκριμένα, με την αρχή της άμεσης έρευνας διασφαλίζεται το αίσθημα ασφάλειας της κοινότητας κι εμπιστοσύνης στην έννομη τάξη, ενώ με την αρχή της ανεξαρτησίας εννοείται η έλλειψη ιεραρχικής ή θεσμικής σχέσης μεταξύ των εμπλεκόμενων και των ερευνητών. Tέλος, η κοινοποίηση των εξελίξεων διαφυλάσσει τη νομιμότητα και τη διαφάνεια της διαδικασίας.
Συνεπώς, γίνεται εύλογα αντιληπτό πως η μη τήρηση των ανωτέρω αναφερθέντων αρχών συνεπάγεται παραβίαση του άρθρου 2 της ΕΣΔΑ.
Άρθρο 3 Απαγόρευση των βασανιστηρίων.
Ουδείς επιτρέπεται να υποβληθή εις βασάνους ούτε εις ποινάς ή μεταχείρισιναπανθρώπους ή εξευτελιστικάς.
Το άρθρο 3 της ΕΣΔΑ συνιστά ένα απόλυτο δικαίωμα, χαρακτηρισμός που οφείλεται στην πρακτικότητα και την ειδικότητα που το διέπει. Συγκεκριμένα, η απόλυτη φύση του έγκειται αρχικά στο γεγονός πως δεν προβλέπονται νόμιμες εξαιρέσεις από τον κανόνα που θεσπίζει. Αυτό σημαίνει ότι δεν μπορεί να παραβιασθεί κι έτσι να εφαρμοσθούν βασανιστήρια χάρη στην επίτευξη ενός νόμιμου σκοπού, όπως για παράδειγμα στη βίαιη απόσπαση πληροφοριών από τον μάρτυρα για την αποκάλυψη του ενόχου και την απονομή δικαιοσύνης. Το παραπάνω θεμελιώνεται και στο άρθρο 15 που ενώ προβλέπει απόκλιση από τις υποχρεώσεις της Σύμβασης σε εξαιρετικές συνθήκες, δεν επιτρέπει απόκλιση απ΄το άρθρο 3. Ακόμη, η προστασία από βασανιστήρια ή από απάνθρωπες πρακτικές παρέχεται ανεξάρτητα από το ποιόν του φερόμενου ως θύματος , ήτοι ένας αθώος ανήλικος και ένας κατά συρροή δολοφόνος θα τυγχάνουν ίσης μεταχείρισης.
Σύμφωνα με το γράμμα της διάταξης, ο όρος «απάνθρωπη» αφορά σε μεταχείριση που υποβαθμίζει την υπόσταση και την αξία του ανθρώπου, ενώ ο όρος «εξευτελιστική» αναφέρεται σε ακόμη χειρότερη και αυστηρότερη μεταχείριση.
Εν προκειμένω, ενδιαφέρον παρουσιάζει η έννοια της τιμωρίας . Αναλυτικότερα, η ποινή προϋποθέτει την primafacie ύπαρξη νομοθετικού κανόνα που τιμωρεί τη συγκεκριμένη πράξη, ακριβώς επειδή θεωρείται ως αποδοκιμαστέα από την έννομη τάξη ως αντικείμενη στα αγαθά που σκοπεί να προστατεύσει. Επομένως, σε αντίθεση με την έννοια της μεταχείρισης ,η ποινή κατέχει και θεσμικό υπόβαθρο.
Συγκεκριμένα κατά τη συνθήκη της κράτησης, το Δικαστήριο έχει ορίσει πως η επιβαρυμένη κατάσταση της υγείας του ανακριθέντος σε συνδυασμό με την ανεπαρκή ιατρική στήριξη και φροντίδα του κατά τη διάρκειά της κράτησης και τη μη διεξαγωγή της τελευταίας βάσει της παραμέτρου της υγείας του συνεπάγεται την παραβίαση του άρθρου 3.3
Η Απόφαση του Δικαστηρίου
Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, λαμβάνοντας υπόψη τα ανωτέρω αναλυθέντα άρθρα, 2 και 3 της ΕΣΔΑ, επεσήμανε στην υπόθεση ShuriyyaZeynalovv. Azerbaijan τα εξής:
Όσον αφορά στο άρθρο 2 της Σύμβασης, η διασφάλιση του δικαιώματος στη ζωή κατατάσσεται μεταξύ των θεμελιωδέστερων αρχών της. Εκ του άρθρου αυτού προκύπτει η απαρέγκλιτη υποχρέωση της Πολιτείας να προστατεύει τους κοινωνούς της ιδίως όταν βρίσκονται σε ευάλωτη θέση, όπως συμβαίνει στην περίσταση της κράτησης. Επομένως, όταν αποβιώνει ένας κρατούμενος υπό αμφισβητούμενες συνθήκες εγείρονται προβληματισμοί περί της αποτυχίας του κράτους να τον προστατεύσει. Από κει κι ύστερα εναπόκειται στο ίδιο το κράτος να αποδείξει με αδιάσειστα στοιχεία το αντίθετο.
Εν προκειμένω, το μοναδικό στοιχείο που παρουσίασε η κυβέρνηση προς υπεράσπισή της ήταν το πόρισμα της ιατροδικαστικής εξέτασης, το οποίο ωστόσο κρίνεται ως αμφιβόλου αξιοπιστίας και άρα δεν μπορεί να ληφθεί υπόψη, διότι δεν συμπεριέλαβε τις σωματικές βλάβες του Τ.Ζ. παρά το γεγονός πως από το προσκομισθέν βίντεο ήταν πρόδηλες. Εξ αυτού του λόγου το Δικαστήριο απεφάνθη πως πράγματι παραβιάσθηκε το άρθρο 2 της ΕΣΔΑ.
Επιπροσθέτως, ανήγγειλε ότι το άρθρο 3 της ΕΣΔΑ για την απαγόρευση των βασανιστηρίων αντανακλά μία από τις ουσιωδέστερες αξίες των δημοκρατικών κοινωνιών. Εξ αυτού του λόγου καμία εξαίρεση από αυτό δεν μπορεί να γίνει αποδεκτή υπό το πρίσμα του άρθρου 15 παρ.2 ,ακόμη κι αν διακυβεύεται η εθνική ασφάλεια διαμέσου της καταπολέμησης της τρομοκρατίας και του οργανωμένου εγκλήματος.
Στη συγκεκριμένη περίπτωση, το Δικαστήριο έκρινε πως η μεταχείριση του TurajZeynalov από πράκτορες της κυβέρνησης θεωρείται απάνθρωπη, διότι ήταν προμελετημένη κι η ανάκριση διήρκησε πολλές ώρες συνεχόμενα προκαλώντας στο θύμα σωματικές βλάβες και πνευματική υπερκόπωση. Εκτός από απάνθρωπη η μεταχείριση του Τ.Ζ χαρακτηρίζεται και εξευτελιστική, καθώς του προκάλεσε αισθήματα φόβου, ανασφάλειας και κατωτερότητας, ικανά να τον υποβαθμίσουν και να τον εξευτελίσουν . Επίσης, η στοχευμένη πρόκληση πόνου για την απόσπαση πληροφοριών κατατείνει στον χαρακτηρισμό της συμπεριφοράς των πρακτόρων ως βασανισμού.
Έτσι, γεγονότα όπως η παράλειψη του κυβερνητικού ιατροδικαστή να συμπεριλάβει στην έκθεσή του τις σωματικές εκδορές του Τ.Ζ ενώ σε βιντεοσκοπημένο υλικό αυτές καθίστανται εύκολα ορατές, καθώς και η συστηματική παράλειψη των αρχών να κοινοποιήσουν στους οικείους του θύματος πληροφορίες για την πορεία της έρευνας του θανάτου του παρά τα πολλαπλά αιτήματα τους- πόσο μάλλον η άσκηση δίωξης απέναντί τους για δυσφήμηση- οδηγούν το Δικαστήριο στην παραδοχή πως πράγματι ο Τ.Ζ. έπεσε θύμα αναξιοπρεπούς αντιμετώπισης από τις αρχές κατά παράβαση του άρθρου 3 της ΕΣΔΑ.
Κατά συνέπεια, βάσει του άρθρου 44 παρ.2, το Δικαστήριο καταδίκασε το Κράτος σε καταβολή στον αιτούντα εντός 3 μηνών από την οριστικοποίηση της απόφασης 35.000 ευρώ για ηθική βλάβη και 2.000 ευρώ για τα καταβληθέντα έξοδα.
Συμπέρασμα
Ως επιστέγασμα της ανάλυσης απορρέει πως οι αρχές της προστασίας της ανθρώπινης ζωής και της απαγόρευσης των βασανιστηρίων κρίνονται αναγκαίες σε κάθε φιλελεύθερη δημοκρατία, γι΄αυτό η τήρησή τους πρέπει να διασφαλίζεται με κάθε κόστος. Εξαιτίαςτης -ευλόγως- γενικής τους αποτύπωσης στο γράμμα του νόμου, δεδομένου ότι η εξαντλητική αναφορά των επιμέρους περιπτώσεων εφαρμογής τους
καθίσταται ανέφικτη, εναπόκειται σε σημαντικό βαθμό στην ευχέρεια του Δικαστηρίου η κρίση περί της εφαρμογής τους στην εκάστοτε υπόθεση. Εν προκειμένω, το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, με εκτενή αναφορά στο θεωρητικό έρεισμα των άρθρων της Σύμβασης και με προφανή σύμπλευση με αυτό υπήγαγε πιστά τα πραγματικά περιστατικά της υπόθεσης shuriyyazeynalovv. Azerbaijan στα άρθρα 2 και 3 της ΕΣΔΑ και εν τέλει ορθώς απεφάνθη υπέρ της καταδίκης του Αζερμπαϊτζάν.
1 Sicilianos, L. (2014). Preventing violations of the right to life: Positiveobligations under article of the echr. Cyprus Human Rights Law Review
2 Dimitris Xenos, Αsserting the Right to Life
3 NatasaMavronicola, Human Rights Law Review, 2015, Crime, Punishment and Article 3ECHR: Puzzles and Prospects of Applying an Absolute Right in a Penal Context
Νάγια Ρουπίνα
Δευτεροετής φοιτήτρια Νομικής Σχολής ΕΚΠΑ
Μέλος του τμήματος σχολιασμού δικαστικών αποφάσεων του TheLawProject
Comments