.png)
Της Άννας Βασιλοπούλου
Μεταθανάτια Τεχνητή γονιμοποίηση
(ΠρΘεσ 15344/2017)
Πότε είναι επιτρεπτή η μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση;
Αρκεί η συναίνεση του αποθανόντος συζύγου να έχει παρασχεθεί με ιδιόγραφη διαθήκη;
Περίληψη δικαστικής απόφασης
Η παρούσα υπόθεση αναφέρεται στην χορήγηση άδειας μεταθανάτιας τεχνητής γονιμοποίησης, με χρήση κρυοσυντηρημένου γενετικού υλικού του αποβιώσαντος συζύγου της αιτούσας. Η συγκατάθεση του αποβιώσαντος έχει χορηγηθεί τόσο με γραπτή δήλωσή του στη Μονάδα Ανθρώπινης Αναπαραγωγής του Γ.Ν.Θ. όσο και με ιδιόγραφη διαθήκη. Από το δικαστήριο εξετάζεται εάν συντρέχουν οι προϋποθέσεις των άρθρων 1455 και 1457 ΑΚ, και εάν η ιδιόγραφη διαθήκη του συζύγου αναπληρώνει τον τύπο του συμβολαιογραφικού εγγράφου που απαιτεί ο Αστικός Κώδικας. Το Πολυμελές Πρωτοδικείο Θεσσαλονίκης, μετά από ενδελεχή εξέταση των κρίσιμων νομικών ζητημάτων, έκανε δεκτή την αίτηση και χορήγησε στην αιτούσα άδεια να προβεί σε εξωσωματική γονιμοποίηση με τη χρήση του κρυοσυντηρημένου γεννητικού υλικού του αποβιώσαντα συζύγου της.
Περιγραφή Πραγματικών Περιστατικών
Η αιτούσα της άδειας μεταθανάτιας τεχνητής γονιμοποίησης διανύει, κατά το χρόνο της συζήτησης της υπόθεσης ενώπιον του δικαστηρίου, την ηλικία των 46 ετών. Ο σύζυγός της, με τον οποίο είχε τελέσει νόμιμο πολιτικό γάμο στις 27/06/2012, απεβίωσε λόγω απλαστικής ανεμίας, στις 30/08/2016. Στις 19/06/2015 είχε προβεί σε δήλωση «συγκατάθεσης κατάψυξης και αποθήκευσης σπέρματος για ιδιωτική χρήση», καθώς συνέταξε και ιδιόγραφη διαθήκη, η οποία δημοσιεύτηκε νόμιμα από το Ειρηνοδικείο Θεσσαλονίκης και με την οποία παραχώρησε ρητά στη σύζυγο του τη συναίνεση του να χρησιμοποιήσει αυτή το κρυοσυντηρημένο γεννητικό του υλικό για να τεκνοποιήσει.
Ανάλυση Κρίσιμων Νομικών Ζητημάτων
Οι νόμοι 3089/2002 και 3305/2005 εισάγουν στην ελληνική έννομη τάξη τον θεσμό της Ιατρικώς Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής(ΙΥΑ), μέσω του οποίου η τεχνητή γονιμοποίηση, που πραγματοποιείται σύμφωνα με τους όρους που θέτει ο νόμος, παράγει τις ίδιες νομικές συνέπειες με τη φυσική γονιμοποίηση. Ο Αστικός Κώδικας, στο άρθρο 1455, εισάγει ορισμένες προϋποθέσεις που είναι απαραίτητο να συντρέχουν σωρευτικά, προκειμένου να επιτραπεί η ΙΥΑ. Αναφέρονται, αρχικά, περιοριστικά και διαζευτικά, ορισμένοι βιολογικοί λόγοι για τους οποίους επιτρέπεται η ΙΥΑ, ήτοι: αδυναμία φυσικής αναπαραγωγής ή κίνδυνος μετάδοσης, στο τέκνο, σοβαρής ασθένειας, εάν γίνει η σύλληψη με φυσικό τρόπο. Τα μεγέθη τόσο του κινδύνου όσο και της σοβαρότητας της ασθένειας κρίνονται με βάση την ιατρική επιστήμη. Επιπρόσθετα, η ιατρικώς υποβοηθούμενη αναπαραγωγή απευθύνεται μόνο σε ενήλικα πρόσωπα και επιτρέπεται μέχρι την ηλικία φυσικής αναπαραγωγής του υποβοηθούμενου προσώπου. Όσον αφορά στις γυναίκες, στο άρθρο 4παρ1εδβ του ν.3305/2005, ορίζεται ως ανώτατο όριο φυσικής ικανότητας αναπαραγωγής το πεντηκοστό έτος. Τελευταία αναγκαία προϋπόθεση για την επιτρεπτή ΙΥΑ συνιστά η συναίνεση των προσώπων, η οποία πρέπει να είναι προγενέστερη της έναρξης της διαδικασίας και είναι μονομερής, τυπική δικαιοπραξία απευθυντέα προς τον γιατρό που θα εφαρμόσει την ΙΥΑ και κατά κανόνα περιβάλλεται από έγγραφο συστατικό τύπο.
Το άρθρο 1457 ΑΚ ρυθμίζει μια ειδικότερη μορφή της ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής, την μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση, η οποία γίνεται μετά το θάνατο του άνδρα και με τη χρήση γεννητικού υλικού που είχε ληφθεί όσο αυτός ζούσε. Οι προϋποθέσεις που τίθενται στο παρόν άρθρο πρέπει να συντρέχουν σωρευτικά με αυτές του 1455. Αρχικά η μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση προαπαιτεί το θάνατο είτε του συζύγου είτε του άνδρα με τον οποίο η γυναίκα συζούσε σε ελεύθερη ένωση, ο οποίος έπασχε από ασθένεια που εγκυμονεί πιθανό κίνδυνο στειρότητας ή θανάτου. Ο νόμος ορίζει, επίσης, ότι αυτή δεν επιτρέπεται να διενεργηθεί πριν περάσουν έξι μήνες και αφού παρέλθει διετία από τον θάνατο του άνδρα. Απαραίτητο στοιχείο για την έγκυρη διενέργεια της μορφής αυτής τεχνητής γονιμοποίησης συνιστά, τέλος, η ρητή συναίνεση του άνδρα, η οποία πρέπει να έχει παρασχεθεί πριν τον θάνατο του, να αναφέρεται ειδικά στη μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση, και να περιβάλλεται από συστατικό συμβολαιογραφικό τύπο.
Ένα από τα κρισιμότερα νομικά ζητήματα που τίθενται στην υπόθεση αυτή και το οποίο έχει απασχολήσει τόσο τη θεωρία όσο και την προγενέστερη νομολογία είναι το εάν μια ιδιόγραφη διαθήκη μπορεί να αναπληρώσει τον συστατικό συμβολαιογραφικό τύπο που προβλέπει η 1457 ΑΚ. Στη συγκεκριμένη υπόθεση, το Πολυμελές Πρωτοδικείο Θεσσαλονίκης ακολούθησε τον εξής νομικό συλλογισμό: Σύμφωνα με την παράγραφο 6 του άρθρου 7 του νόμου 3305/2002, διάταξη μεταγενέστερη του ΑΚ και συνεπώς εφαρμοστέα, «η κρυοσυντήρηση γεννητικού υλικού, ζυγωτών και γονιμοποιημένων ωαρίων πραγματοποιείται κατόπιν έγγραφης συναίνεσης των προσώπων που τα καταθέτουν, σύμφωνα με το άρθρο 1456 Α. Κ.[…] Με το ίδιο έγγραφο, τα εν λόγω πρόσωπα οφείλουν να δηλώσουν για την τύχη του κρυοσυντηρημένου γεννητικού υλικού, των ζυγωτών και των γονιμοποιημένων ωαρίων κατ’ εφαρμογή του άρθρου 1459 Α.Κ., εκτός αν πρόκειται για συντρόφους ή άγαμη γυναίκα, οπότε η εν λόγω δήλωση επιλογής γίνεται με ειδικό έγγραφο». Εφόσον, λοιπόν, η αιτούσα δεν είναι άγαμη και με τον θανόντα σύζυγο τους συνέδεε σχέση γάμου, δεν απαιτείται ειδικό συμβολαιογραφικό έγγραφο και η ιδιόγραφη διαθήκη του αποβιώσαντος, η οποία δεν αντίκειται στα χρηστά ήθη, παρέχει έγκυρα τη συναίνεση του για τη χρήση του κρυοσυντηρημένου γεννητικού του υλικού προς τον σκοπό της 1457 ΑΚ.
Σύμφωνη με την παραπάνω ερμηνεία είναι και η απόφαση 5146/2007 του Μονομελούς Πρωτοδικείου Αθηνών, με την οποία χορηγήθηκε άδεια μεταθανάτιας τεχνητής γονιμοποίησης, παρά το γεγονός ότι η συναίνεση του θανόντος είχε δοθεί με ιδιόγραφη διαθήκη και στηρίχθηκε, για την κάλυψη της έλλειψης του συμβολαιογραφικού τύπου, στην έγγραφη συναίνεση του ζεύγους για υποβολή σε μεθόδους ΙΥΑ και στη διάταξη της παραγράφου 6 του άρθρου 7 του ν.3305/2002.
Αντιτιθέμενη στη θέση αυτή της νομολογίας, η κρατούσα, στη θεωρία, άποψη, υποστηρίζει πως η συναίνεση που απαιτεί το άρθρο 1457 ΑΚ είναι ειδικότερη από αυτή του 1456, που αφορά γενικά στις μεθόδους της ΙΥΑ και για τον λόγο αυτό, ενώ η πρώτη μπορεί να αντικαταστήσει τη δεύτερη, το αντίστροφο δε μπορεί να νοηθεί. Επιπρόσθετα, το άρθρο 1457 ΑΚ απαιτεί συναίνεση περιβαλλόμενη από συμβολαιογραφικό τύπο, διαφορετικά είναι άκυρη και δεν νομιμοποιεί τη χρήση του γεννητικού υλικού του αποβιώσαντος για με μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση. Γίνεται δεκτό ότι έγκυρη συναίνεση παρέχεται και με δημόσια διαθήκη, καθώς αυτή συντάσσεται ενώπιον συμβολαιογράφου(1724 ΑΚ). Συνεπώς, η ιδιόγραφη διαθήκη δεν πληροί την προϋπόθεση του συμβολαιογραφικού τύπου και δεν παρέχει έγκυρη συναίνεση.
Κριτική της απόφασης
Όπως προκύπτει από την ανάλυση των πραγματικών περιστατικών, συντρέχει πράγματι μεν αδυναμία απόκτησης τέκνων με φυσικό τρόπο, αφού ο σύζυγος της αιτούσας έχει αποβιώσει, η ίδια βρίσκεται δε σε ηλικία φυσικής αναπαραγωγής(46 έτη). Συνεπώς, πληρούνται, αρχικά, οι προϋποθέσεις του άρθρου 1455ΑΚ για την επιτρεπτή διεξαγωγή ΙΥΑ και ως το σημείο αυτό, η εκτίμηση του δικαστηρίου είναι ορθή. Όσον αφορά στους όρους που τίθενται ειδικά για τη μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση, ισχύει ότι η αιτούσα και ο αποθανών ήταν σύζυγοι, ότι ο θανών έπασχε από ασθένεια που ενείχε κίνδυνο θανάτου, καθώς και ότι έχει παρέλθει το χρονικό διάστημα του εξαμήνου και όχι αυτό της διετίας κατά τη συζήτηση της υπόθεσης. Ως προς την τελευταία προϋπόθεση του άρθρου 1457, ήτοι η τήρηση συμβολαιογραφικού τύπου για την παραχώρηση της συναίνεσης του συζύγου, το δικαστήριο προβαίνει σε μια συστηματική ερμηνεία των άρθρων 1455, 1457 και 6παρ7 του Ν. 3305/2005, μέσω της οποίας αντικαθιστά έγκυρα το συμβολαιογραφικό έγγραφο με την ιδιόγραφη διαθήκη. Ωστόσο, το άρθρο 1457 αναφέρεται ειδικά στη συναίνεση για τη μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση, η οποία δίνεται εν ζωή και επιφέρει τα έννομα αποτελέσματά της μετά θάνατον, ενώ η παρ.6 του άρθρου 7 του Ν. 3305/2005 αφορά στη συναίνεση για την κρυοσυντήρηση του γεννητικού υλικού, το οποίο θα χρησιμοποιηθεί για τη διεξαγωγή ΙΥΑ, όσο όμως τα μέρη βρίσκονται εν ζωή. Φαίνεται, επομένως, πως τα δύο άρθρα έχουν διαφορετικό πεδίο εφαρμογής και άρα το γεγονός ότι ο νόμος 3305/05 είναι μεταγενέστερος του Αστικού Κώδικα, παραμένει άνευ σημασίας. Εξάλλου, στην παράγραφο 7 του ίδιου άρθρου ορίζεται πως σε περίπτωση θανάτου, υπό την επιφύλαξη της ειδικής συγκατάθεσης που απαιτεί το άρθρο 1457 ΑΚ, το γεννητικό υλικό καταστρέφεται ή χρησιμοποιείται για ερευνητικούς ή θεραπευτικούς σκοπούς, σε κάθε περίπτωση όχι για μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση. Συνεπώς, το δικαστήριο χορήγησε άδεια μεταθανάτιας τεχνητής γονιμοποίησης, ελλείψει συναίνεσης περιβληθείσης από συμβολαιογραφικό τύπο και άρα ελλείψει των νόμιμων προϋποθέσεων. Η απόφασή του αυτή φαίνεται ότι δεν είναι ορθή, διότι ο νομοθέτης τάσσει αυτές τις αυστηρές προϋποθέσεις, με σκοπό να διασφαλίσει την πραγμάτωση του δικαιώματος της συζύγου του θανόντος στη δημιουργία οικογένειας και ταυτοχρόνως του δικαιώματος αυτοδιάθεσης του θανόντος. Ο δικαστής, επομένως, δε μπορεί να προβαίνει σε μια διασταλτική τους ερμηνεία, παραβλέποντας τον τελεολογικό προορισμό τους.
Προσωπικές θέσεις γράφουσας
Είναι γεγονός, πως σε πολλές ευρωπαϊκές έννομες τάξεις, όπως η γαλλική και η σουηδική, η μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση απαγορεύεται καθολικά, ενώ σε άλλες, όπως η γερμανική και η ιταλική, αυτή επιτρέπεται μόνο με τη χρήση ήδη γονιμοποιημένου ωαρίου. Τα επιχειρήματα με τα οποία δικαιολογούν τις παραπάνω νομοθετικές επιλογές αφορούν τόσο στην εξ’αρχής δημιουργία μονογονεϊκών οικογενειών και στα ψυχικά προβλήματα που ίσως δημιουργηθούν στο παιδί λόγω της έλλειψης της πατρικής παρουσίας όσο και στο δικαίωμα αυτοδιάθεσης του αποθανόντος, καθώς αμφισβητείται το κατά πόσο η δήλωση βούλησής του μπορεί να θεωρηθεί έγκυρη, αφού δεν είναι παρούσα. Ωστόσο, στη σύγχρονη κοινωνία, παρέχεται, ή τουλάχιστον οφείλει να παρέχεται, γόνιμο έδαφος για την δημιουργία εναλλακτικών οικογενειακών σχημάτων και να αποφεύγεται η στείρα προσκόλληση σε παραδοσιακές και παρωχημένες αντιλήψεις περί του οικογενειακού θεσμού. Καθόσον η ραγδαία τεχνολογική εξέλιξη το επιτρέπει, είναι πλέον δυνατή η αναπαραγωγή με τρόπους διαφορετικούς του φυσικού. Ο τρόπος, όμως, της αναπαραγωγικής διαδικασίας δεν επηρεάζει τους δεσμούς των μελών μιας οικογένειας. Ο ύψιστος σκοπός της οικογένειας είναι η προσφορά αγάπης και ασφάλειας, η γαλούχηση των παιδιών με τα απαραίτητα εφόδια για τη ατομική και κοινωνική αρτίωση, και είναι κατανοητό πως η επίτευξη των παραπάνω δε συνδέεται με τον αριθμό των μελών της, το φύλο των γονέων ή τον τρόπο σύλληψης του τέκνου. Άξιο προβληματισμού λόγω της σύγχυσης που δημιουργεί είναι, εξάλλου, το εξής γεγονός: με το παρόν καθεστώς, μπορεί να διενεργηθεί μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση σε ένα κράτος στο οποίο αυτή είναι επιτρεπτή, και, συνεπώς, το παιδί που θα γεννηθεί να έχει όλα τα δικαιώματα του τέκνου γεννημένου σε γάμο. Σε περίπτωση, όμως, μετακόμισης της οικογένειας σε κράτος στο οποίο η μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση απαγορεύεται, το παιδί που έχει γεννηθεί δε θα αντιμετωπίζεται με τον ίδιο τρόπο από το δίκαιο. Θα ήταν, συνεπώς, ωφέλιμη, η καθιέρωση μιας ενιαίας ευρωπαϊκής πολιτικής σε σχέση με την μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση, ώστε να διασφαλίζεται, μεταξύ άλλων, και η ασφάλεια δικαίου στον ευρωπαϊκό νομικό κόσμο.
Απαραίτητη είναι, αναμφίβολα, η εισαγωγή και η τήρηση αυστηρών προϋποθέσεων για την επιτρεπτή διεξαγωγή της μεταθανάτιας τεχνητής γονιμοποίησης, με στόχο τη διαφύλαξη τόσο του δικαιώματος αυτοδιάθεσης του θανόντος, όσο και των συμφερόντων του γεννηθέντος τέκνου. Έτσι, η τήρηση συμβολαιογραφικού εγγράφου για την παροχή της συναίνεσης του αποθανόντος συζύγου, τα περιορισμένα χρονικά όρια μέσα στα οποία είναι επιτρεπτή η διενέργειά της γονιμοποίησης και η απαραίτητη χορήγηση προηγούμενης δικαστικής άδειας συνιστούν προϋποθέσεις που ορθώς εισάγονται από τον Έλληνα νομοθέτη του ΑΚ και οφείλουν να τηρούνται από τα φυσικό δικαστή.
Βιβλιογραφία
1. Απόστολος Σ. Γεωργιάδης, Εγχειρίδιο Οικογενειακού Δικαίου, Β’ έκδοση, Εκδόσεις Σάκκουλα
2. Έφη Κουνουγέρη-Μανωλεδάκη, Οικογενειακό Δίκαιο- Επιτομή, Δ’ έκδοση, Εκδόσεις Σάκκουλα
3. Δημοσιεύματα Ιατρικού Δικαίου και Βιοηθικής, Διεύθυνση σειράς: Μ. Καϊάφα-Γκμπάντι, Ε. Συμεωνίδου-Καστανίδου, Ε. Κουνουγέρη- Μανωλεδάκη, Υποβοηθούμενη αναπαραγωγή και εναλλακτικά οικογενειακά σχήματα, Εκδόσεις Σάκκουλα
4. Δημοσιεύματα Ιατρικού Δικαίου και Βιοηθικής, Διεύθυνση σειράς:
5. Μ. Καϊάφα-Γκμπάντι, Ε. Συμεωνίδου-Καστανίδου, Ε. Κουνουγέρη- Μανωλεδάκη, Ιατρικά Υποβοηθούμενη Αναπαραγωγή: προς μια ενιαία ευρωπαϊκή πολιτική;, Εκδόσεις Σάκκουλα
Άννα Βασιλοπούλου,
3ο έτος Νομικής Σχολής Θεσσαλονίκης, μέλος της ομάδας σχολιασμού δικαστικών αποφάσεων αστικού δικαίου του TheLaw Project.