Αξίωση συμμετοχής στα αποκτήματα (ΑΚ 1400) - ΜΠρΑθ 9416/2019

Της Σωτηρίας Δημητροπούλου

Αξίωση συμμετοχής στα αποκτήματα (ΑΚ 1400)

ΜΠρΑθ 9416/2019

ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΑΠΟΦΑΣΗΣ

Από τις διατάξεις του άρθρου ΑΚ 1400 (όπως ισχύει μετά τον ν. 1329/1983) σε συνδυασμό με το άρθρο 216 ΚΠολΔ , συνάγεται ότι στοιχεία για το ορισμένο της αξίωσης συμμετοχής στα αποκτήματα είναι α) η λύση του γάμου ή κατ΄ ανάλογη εφαρμογή , η συμπλήρωση τριετούς διάστασης των συζύγων β) η αύξηση της περιουσίας του υποχρέου συζύγου κατά τη διάρκεια του γάμου και γ) η συμβολή του ενάγοντος συζύγου στην αύξηση , με οποιονδήποτε τρόπο , της περιουσίας του υποχρέου . Για τον ειδικότερο προσδιορισμό των στοιχείων αυτών ως αύξηση νοείται η διαφορά που προκύπτει αν από την αξία της περιουσίας , την οποία είχε ο εναγόμενος κατά το χρόνο γέννησης της αξίωσης συμμετοχής του ενάγοντος σε αυτήν (τελική περιουσία), αφαιρεθεί η αξία της περιουσίας , την οποία ο ίδιος είχε κατά τον χρόνο τελέσεως του γάμου (αρχική περιουσία). Κρίσιμος χρόνος για τον υπολογισμό της τελικής περιουσίας θεωρείται στην περίπτωση λύσης του γάμου με διαζύγιο ή ακύρωσης του, ο χρόνος του αμετάκλητου της σχετικής απόφασης και στην περίπτωση της τριετούς διάστασης ο χρόνος άσκησης της αγωγής του άρθρου ΑΚ 1400. Για την αναγωγή σε χρηματική αξία των περιουσιακών στοιχείων του εναγομένου , όμως, κρίσιμος είναι ο χρόνος παροχής έννομης προστασίας. Στην προκειμένη περίπτωση , οι διάδικοι τέλεσαν νόμιμο θρησκευτικό γάμο στον Βόλο και κατά τη διάρκεια του απέκτησαν 2 τέκνα. Ο γάμος τους λύθηκε με απόφαση του Μονομελούς Πρωτοδικείου Αθηνών , η οποία κατέστη αμετάκλητη το 2015. Κατά τον χρόνο τέλεσης του γάμου ο εναγόμενος ήταν κύριος ενός οικοπέδου και ενός αγροτεμαχίου . Συνολικά η αξία της περιουσίας του εναγομένου πριν τον γάμο ανερχόταν στο ποσό των 57.470 ευρώ. Κατά τη διάρκεια της έγγαμης συμβίωσης ο εναγόμενος με τη μητέρα του συνέστησαν δύο αυτοτελείς και ανεξάρτητες κάθετες ιδιοκτησίες , τις οποίες ανέγειραν επί του οικοπέδου αυτού. Η εμπορική αξία του ακίνητου αυτού οικοπέδου μετά την ανέγερση της διώροφης κατοικίας που ο εναγόμενος κατασκεύασε μετά το γάμο των διαδίκων ανερχόταν στο ποσό των 400.000 ευρώ , με αντικειμενική αξία ύψους 344.000 ευρώ κατά τον χρόνο γέννησης της αξίωσης της ενάγουσας. Επίσης, μετά τον γάμο απέκτησε από γονική παροχή και δωρεά τα 2/4 εξ αδιαιρέτου οικοπέδου αντικειμενικής αξίας 17.900 ευρώ επί του οποίου ανεγέρθηκαν 2 αυτοτελείς κάθετες ιδιοκτησίες. Περαιτέρω απέκτησε αντί τιμήματος 28.175 ευρώ αυτοκίνητο αξίας 9.000 ευρώ, κατά τον χρόνο γέννησης της αξίωσης της αιτούσας . Η περιουσία δηλαδή του εναγομένου αυξήθηκε κατά το ποσό των 409.000 ευρώ, μη υπολογιζόμενου του ακινήτου που απέκτησε από χαριστική αιτία , σύμφωνα με το άρθρο ΑΚ 1400 παρ. 3 . Από κανένα όμως αποδεικτικό μέσο δεν προέκυψε ότι η ενάγουσα συνέβαλε στην επαύξηση της περιουσίας του εναγομένου. Επίσης, δεν προέκυψε ότι το ποσό των 70.000 ευρώ προερχόμενο από πώληση ακινήτου που ανήκε στην ενάγουσα δαπανήθηκε εξ ολοκλήρου για την ανέγερση οικογενειακής στέγης που ανήκε στον εναγόμενο. Ούτε ότι η ενάγουσα συνέβαλε με εξοικονόμηση αναφερόμενου ποσού στην αγωγή της , επειδή διέμεναν 4 χρόνια σε ιδιόκτητη οικία της , με αποτέλεσμα να μην χρειάζεται να δαπανούν χρήματα για μίσθωση. Περαιτέρω , δεν αποδείχθηκε ο ισχυρισμός της ενάγουσας ότι συνέβαλε στην επαύξηση της περιουσίας του εναγομένου με την ενασχόληση της με όλες τις οικογενειακές εργασίες και την ανατροφή των τέκνων τους , κατά τρόπο που εξέρχεται τα όρια της υποχρέωσης για τη συνεισφορά στην κάλυψη των αναγκών της οικογένειας . Αντίθετα προέκυψε ότι η ενάγουσα ουδέποτε εργάστηκε κατά τη διάρκεια του έγγαμου βίου της και ότι η επαύξηση της περιουσίας του εναγομένου ήταν αποτέλεσμα της εργασίας του , η δε ανέγερση της οικογενειακής οικίας έγινε με χρήματα που προήλθαν από προϊόν δανείου που έλαβε ο εναγόμενος. Το δικαστήριο απέρριψε την αγωγή της ενάγουσας ως ουσιαστική αβάσιμη , καθώς δεν αποδείχθηκε ότι συνέβαλε με οποιονδήποτε τρόπο στην επαύξηση της περιουσίας του εναγομένου.

ΑΝΑΛΥΣΗ ΑΠΟΦΑΣΗΣ

Τα νομικά ζητήματα που προκύπτουν από την απόφαση σχετίζονται με τις προϋποθέσεις για τη θεμελίωση της αξίωσης συμμετοχής στα αποκτήματα και τα χαρακτηριστικά του θεσμού.

Σύμφωνα με το άρθρο ΑΚ 1397 ο γάμος δεν μεταβάλλει την περιουσιακή αυτοτέλεια των συζύγων . Η ατομική περιουσία κάθε συζύγου ανεξαρτήτως αν αποκτήθηκε , πριν από τον γάμο ή κατά τη διάρκεια της έγγαμης συμβίωσης παραμένει στην αποκλειστική κυριότητα του συζύγου . Θα πρέπει να σημειωθεί ότι οι σύζυγοι μπορούν να επιλέξουν το σύστημα της κοινοκτημοσύνης σύμφωνα με το άρθρο ΑΚ 1403 είτε να αποκτήσουν κοινά περιουσιακά στοιχεία. Στην τελευταία περίπτωση εφαρμόζονται οι διατάξεις για την κοινωνία δικαιώματος ( ΑΚ 785) και τη συγκυριότητα (ΑΚ 1113 επ.) (Γεωργιάδης, 2017, σελ. 143). Δεδομένου ότι το σύστημα της περιουσιακής αυτοτέλειας ενδέχεται σε ορισμένες περιπτώσεις να συνδέεται με αδικίες μεταξύ των συζύγων στο πλαίσιο της κοινότητας βίου, ο Αστικός Κώδικας στα άρθρα 1400-1402 καθιερώνει το θεσμό της αξίωσης συμμετοχής στα αποκτήματα του άλλου συζύγου. Παρέχεται η δυνατότητα στον κάθε σύζυγο να απαιτήσει από τον άλλο σύζυγο ,μετά τη λύση ή την ακύρωση του γάμου, καθώς και τη συμπλήρωση τριετούς διάστασης , οτιδήποτε προσαυξήθηκε στην περιουσία του τελευταίου με τη συμβολή του πρώτου (ΑΚ 1400 παρ. 1 εδ. α΄).

ΠΡΟΥΠΟΘΕΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗ ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΑΞΙΩΣΗΣ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗΣ ΣΤΑ ΑΠΟΚΤΗΜΑΤΑ

Προϋπόθεση για την εφαρμογή της διάταξης ΑΚ 1400 παρ. 1 εδ. α΄ αποτελεί η περάτωση του γάμου. Αυτός μπορεί να είναι άκυρος ή ακυρώσιμος, αλλά δεν μπορεί να είναι ανυπόστατος (Γεωργιάδης, 2017, σελ. 157). Ο γάμος περατώνεται λόγω λύσης εξαιτίας θανάτου ή διαζυγίου (ΑΚ 1438 εδ. α΄) είτε λόγω ακύρωσης (ΑΚ 1381). Με το θάνατο εξομοιώνεται και η κήρυξη ορισμένου προσώπου σε αφάνεια με αμετάκλητη απόφαση. Αρκεί και τριετής διάσταση των συζύγων (ΑΚ 1400 παρ. 2). Εδώ η αξίωση γεννιέται στο πρόσωπο των δύο συζύγων , δηλαδή και στο πρόσωπο που προκάλεσε τη διάσταση . Αν έγιναν μικρές διακοπές στην τριετία με σκοπό την επανασύνδεση των συζύγων οι οποίες όμως δεν ευόδωσαν., αυτές δεν διακόπτουν κατά την ορθότερη γνώμη, τη συμπλήρωση της τριετίας, κάτι που υποστηρίζεται και από τη γράφουσα (αναλογική εφαρμογή της ΑΚ 1439 παρ. 3 εδ. β΄) (ΕφΑθ 3747/1989 ΑρχΝ 1990, 549).

ΕΠΑΥΞΗΣΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΥΣΙΑΣ ΤΟΥ ΥΠΟΧΡΕΟΥ

Κυρίαρχη προϋπόθεση για τη γέννηση της αξίωσης του ενός συζύγου για συμμετοχή του στην αύξηση της περιουσίας του άλλου είναι η οικονομική επαύξηση της περιουσίας του υπόχρεου συζύγου κατά τη διάρκεια του γάμου (ΑΚ 1400 παρ. 1 εδ. α΄).

Η περιουσία περιλαμβάνει όλα τα δικαιώματα που μπορούν να αποτιμηθούν σε χρήμα (πχ κυριότητα , νομή ή κατοχή πράγματος, χρήματα σε κοινό λογαριασμό τραπέζης , καρποί που έχουν παραχθεί από το απόκτημα , αλλά και υποχρεώσεις ως παθητικό ) (Γεωργιάδης, 2017, σελ. 159). Θα πρέπει αρχικά να εκτιμηθεί η καθαρή περιουσία (αφαίρεση παθητικού από το ενεργητικό) την οποία διέθετε ο σύζυγος κατά την τέλεση του γάμου (αρχική περιουσία) και η οποία μπορεί να εμφανίζεται και με αρνητικό πρόσημο (όταν τα χρέη είναι περισσότερα από το ενεργητικό της περιουσίας ). Έπειτα υπολογίζεται με τον ίδιο τρόπο η περιουσία που υφίσταται κατά τη στιγμή της γέννησης της αξίωσης (τελική περιουσία). Η διαφορά ανάμεσα στην τελική και αρχική περιουσία συνιστά την επαύξηση (Γεωργιάδης, 2017, σελ. 160).

Ως αύξηση νοείται έτσι όχι μια συγκεκριμένη κατάσταση του υποχρέου σε δύο διαφορετικά χρονικά σημεία, δηλαδή κατά την τέλεση του γάμου και κατά τον χρόνο που γεννιέται η αξίωση για συμμετοχή στα αποκτήματα με βάση το άρθρο ΑΚ 1400 παρ.1 και 2 (ΕφΠειρ 76/2018, www.efeteio-peir.gr). Αν ο υπόχρεος σύζυγος δεν είχε καθόλου περιουσία κατά την τέλεση του γάμου ή η αξίωση συμμετοχής περιορίζεται και επικεντρώνεται σε συγκεκριμένα περιουσιακά αντικείμενα , δεν χρειάζεται να γίνει σύγκριση αρχικής και τελικής περιουσίας του εναγομένου , αλλά η συμβολή του ενάγοντος υπολογίζεται με βάση την τελική αξία των αντικειμένων αυτών , κάτι που αναφέρεται και στην υπό σχολιασμό απόφαση. Κρίσιμο χρονικό σημείο για την εξεύρεση της αρχικής περιουσίας του υποχρέου συζύγου είναι ο χρόνος τέλεσης του γάμου (Γεωργιάδης, 2017, σελ. 161). Για την περαιτέρω όμως αναγωγή σε χρήμα των περιουσιακών στοιχείων κρίσιμος είναι ο χρόνος της παροχής έννομης προστασίας, δηλαδή ο χρόνος έγερσης της αγωγής (ΕφΠειρ 76/2018, www.efeteio-peir.gr) που συχνά συμπίπτει και με τον χρόνο γέννησης της αξίωσης (δηλαδή με το χρόνο κατά τον οποίο κατέστη αμετάκλητη η απόφαση για τη λύση ή την ακύρωση του γάμου). Αν όμως προκύπτει διαφορά μεταξύ του χρόνου αυτού και του χρόνου άσκησης της αγωγής , κρίσιμος για την αποτίμηση θα είναι ο τελευταίος (ΑΠ 891/2014 ΝΟΒ 2014).

Σύμφωνα με την παρ. 3 του άρθρου ΑΚ 1400 στην αύξηση της περιουσίας των συζύγων δεν υπολογίζεται ότι αυτοί απέκτησαν από δωρεά, κληρονομία ή και κληροδοσία ή με διάθεση των αποκτημάτων από αυτές τις αιτίες . Έτσι, το δικαστήριο στη συγκεκριμένη υπόθεση εξαίρεσε από τον υπολογισμό της περιουσίας του εναγομένου ακίνητο το οποίο απέκτησε με χαριστική αιτία Υπολογίζεται όμως ενδεχόμενη μεταγενέστερη αύξηση της αξίας των εν λόγω αποκτημάτων , καθώς και η επαύξηση που συντελείται από την εκμετάλλευση .

Εξαιρετικό ενδιαφέρον αποτελεί το ζήτημα αν η δωρεά από τον ένα σύζυγο στον άλλον εμπίπτει στην εξαίρεση του ΑΚ ή θεωρείται συμβολή στην αύξηση της περιουσίας. Για το θέμα αυτό επικρατεί διχογνωμία . Η γράφουσα τάσσεται υπέρ της άποψης που δέχεται ότι με συσταλτική ή τελολογική ερμηνεία του άρθρου 1400 παρ. 3 , ο συνυπολογισμός στην τελική περιουσία του υποχρέου και όσων περιουσιακών στοιχείων απέκτησε με δωρεά του δικαιούχου συζύγου είναι από λόγους δικαιοσύνης εφικτός και επιβεβλημένος (ΕφΘεσ 737/2009 www.nbonline.gr, ΕφΛαρ233/2004 Αρμ2005, 545, Αστ. Γεωργιάδης, Η αξίωση συμμετοχής στα αποκτήματα , Αρμ 49 (1995) 573-580). Συνάμα , προς αυτή την κατεύθυνση υποστηρίζεται ότι μια τέτοια δωρεά επαυξάνει την περιουσία του δωρεοδόχου με τη συμβολή του δωρητή , ο οποίος δικαιούται να ζητήσει την απόδοσή της έστω και εάν δεν συντρέχει λόγος ανάκλησης για αχαριστία , ακόμη και αν πρόκειται για δωρεά η οποία έγινε από ιδιαίτερο ηθικό καθήκον ή λόγους ευπρέπειας (ΕφΘεσ 737/2009). Στην περίπτωση που η δωρεά μεταξύ συζύγου γίνεται από ιδιαίτερο καθήκον ή από λόγους ευπρέπειας , ο υπολογισμός αυτός στην αύξηση περιουσίας του υποχρέου δικαιολογείται, κατά τους υποστηρικτές αυτής της θέσης, από το ότι η δωρεά τελεί σιωπηρά από τη διαλυτική αίρεση της μη λύσεως του γάμου.

Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΣΥΜΒΟΛΗΣ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥΧΟΥ

Σύμφωνα με το άρθρο ΑΚ 1400 παρ. 1 εδ. α΄ για τη γέννηση της αξίωσης του ενός συζύγου-δικαιούχου για συμμετοχή στην επαύξηση της περιουσίας του άλλου υποχρέου απαιτείται ο πρώτος να συνέβαλε στην επαύξηση αυτή. Η συμβολή μπορεί να επήλθε με οποιοδήποτε τρόπο, άμεσα ή έμμεσα , εκούσια ή ακούσια , υλικά ή ηθικά , σε βάθος χρόνου ή σε σύντομο χρονικό διάστημα . Παραδείγματα συμβολής αποτελούν: παροχή υπηρεσιών στο επάγγελμα του υποχρέου ή προσωπική εργασία στο σπίτι και η ανατροφή των παιδιών , η παροχή χρήσης πράγματος, η παροχή κεφαλαίου , η μείωση της κατανάλωσης , η ηθική ενθάρρυνση σε δύσκολες στιγμές κλπ. (Γεωργιάδης , 2017, σελ. 168).

Στην υπό εξέταση απόφαση η ενάγουσα επικαλέστηκε ως έναν από τους τρόπους επαύξησης της περιουσίας του συζύγου της την ενασχόληση της με όλες τις οικιακές εργασίες και τη ανατροφή των παιδιών . Σε αυτή την περίπτωση θα πρέπει να εξεταστεί αν αυτού του είδους η προσφορά συνιστά εκπλήρωση της εκ του νόμου υποχρέωσης για συνεισφορά στις οικογενειακές ανάγκες (ΑΚ 1389). Για να υπάρξει θεμελίωση αξίωσης συμμετοχής στα αποκτήματα, θα πρέπει η συμβολή να υπερβαίνει το αναγκαίο μέτρο για την ικανοποίηση των οικογενειακών αναγκών και να αποτιμάται χρηματικά.

Όσον αφορά την έκταση συμβολής το άρθρο ΑΚ 1400 παρ. 1 εδ. β΄ καθιερώνει τεκμήριο ότι η συμβολή ανέρχεται στο 1/3 της αύξησης της περιουσίας , εκτός αν αποδειχθεί μεγαλύτερη ή μικρότερη συμβολή. Καθώς πρόκειται για μαχητό τεκμήριο υπάρχει δυνατότητα ανταπόδειξης και ο εναγόμενος σύζυγος μπορεί με ένσταση να επικαλεστεί και να αποδείξει ότι η συμβολή ήταν μικρότερη από 1/3 ή ότι δεν υπήρξε καθόλου συμβολή. Από την άλλη πλευρά ο ενάγων – δικαιούχος σύζυγος μπορεί να αποδείξει μεγαλύτερη συμβολή από 1/3.

Η ΑΚ 1400 ΩΣ ΔΙΑΤΑΞΗ ΑΝΑΓΚΑΣΤΙΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ: Η ΠΡΟΣΦΑΤΗ ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΟΛΟΜΕΛΕΙΑΣ ΤΟΥ ΑΠ

Η αξίωση του άρθρου ΑΚ 1400 είναι ενοχική και προσωποπαγής . Θα πρέπει να επισημανθεί ότι αυτή η διάταξη έχει χαρακτήρα κανόνα αναγκαστικού δικαίου , κάτι που συνεπάγεται ότι παραίτηση του δικαιούχου ή σύναψη αντίθετων συμφωνιών εκ των προτέρων , δηλαδή πριν γεννηθεί η αξίωση, απαγορεύονται και είναι άκυρες.

Ωστόσο , υφίσταται μια εξαίρεση και έτσι είναι ισχυρή συμφωνία και πριν από τη γέννηση της αξίωσης συμμετοχής στα αποκτήματα, όταν πρόκειται για γενικότερο διακανονισμό των περιουσιακών σχέσεων των συζύγων ενόψει συναινετικού διαζυγίου (ΑΚ 1441), εφόσον τελεί υπό την αναβλητική αίρεση της λύσης του γάμου (ΑΠ 1252/2017, ΝΟΜΟΣ).

Με την ΟλΑΠ 6/2019 παγιώθηκε η κρατούσα στη θεωρία και νομολογία ανωτέρω θέση (Λαδογιάννης , 2019, Εφαρμογές Αστικού Δικαίου και πολιτικής Δικονομίας ). Η νομολογιακή αυτή θέση δέχεται κριτική από μερίδα της θεωρίας με το σκεπτικό ότι αφήνεται ανοικτό το ενδεχόμενο οποιαδήποτε αξίωση που στηρίζεται σε διάταξη δημοσίας τάξεως να είναι δεκτική συμβατικής εκ των προτέρων παραίτησης, με αποτέλεσμα να παρακάμπτεται η προστατευτική λειτουργία που αυτές επιτελούν (Κικιδόπουλος, 2020, Εφαρμογές Αστικού Δικαίου και Πολιτικής Δικονομίας ). Η γράφουσα θεωρεί πως δεν καταστρατηγείται ο θεσμός διατάξεων αναγκαστικού δικαίου, καθώς προϋπόθεση για να αναπτύξει ενέργεια η σχετική παραίτηση είναι ο γάμος να λυθεί , κάτι που αποτελεί ασφαλιστική δικλείδα.

ΠΡΟΣΩΠΙΚΕΣ ΘΕΣΕΙΣ

Ο θεσμός της αξίωσης συμμετοχής στα αποκτήματα συμβάλλει στην περιουσιακή εξασφάλιση του συζύγου-δικαιούχου και στην αναγνώριση της προσφοράς του στην επαύξηση της περιουσίας του άλλου συζύγου , εφόσον ο γάμος λυθεί. Εντός αυτού του πλαισίου προστατεύεται ο σύζυγος που ενδεχομένως βρίσκεται σε ευάλωτη θέση.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Γεωργιάδης Σ. Α., (2017), Εγχειρίδιο Οικογενειακού Δικαίου, β΄ έκδοση, Εκδόσεις Σάκκουλα Αθήνα Θεσσαλονίκη

Κικιδόπουλος Σ. Σ, Η παραίτηση από την αξίωση συμμετοχής στα αποκτήματα υπό το πρίσμα του νέου νομοθετικού καθεστώτος του Ν 4509/2017 και της πρόσφατης νομολογίας του Αρείου Πάγου, Εφαρμογές Αστικού Δικαίου και Πολιτικής Δικονομίας , 8-9/2020, www.nbonline.gr

Λαδογιάννης Γ., Η παραίτηση από τα αποκτήματα μετά την ΑΠ Ολ 6/2019- Status quo και δυνατότητες διεύρυνσης, Εφαρμογές Αστικού Δικαίου και Πολιτικής Δικονομίας, 12/2019 , www.nbonline.gr

Γράφουσα : Σωτηρία Δημητροπούλου, Νομική Σχολή -Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, 4ο έτος φοίτησης , μέλος της ομάδας σχολιασμού δικαστικών αποφάσεων The Law Project